Zachowek – szczególna ochrona spadkobierców ustawowych

Zachowek to instytucja w polskim prawie spadkowym, która budzi dość duże kontrowersje. Z jednej strony to rodzaj uprawnienia, którego celem jest ochrona interesów spadkobierców. Z drugiej zaś postrzegany jest jako sposób na uzyskanie pieniędzy od innych spadkobierców, w sytuacji, kiedy nie jesteś zadowolony z rozdysponowania majątkiem przez zmarłego.

Sprawdź, kiedy masz prawo do zachowku oraz dowiedz się, jakie są sposoby, aby uniknąć jego płacenia.

Zachowek – co to, komu się należy i w jakieś części?

Na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego zachowek zdefiniować można jako określoną część wartości udziału spadkowego. Część ta różni w zależności od wieku uprawnionego do otrzymania zachowku zstępnego oraz od tego czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy. Co istotne, zachowek należy się jedynie określonym w przepisach osobom tj.:

• zstępnym,
• małżonkowi,
• rodzicom spadkodawcy.

Należy także wyraźnie podkreślić, że prawo do zachowku przysługuje ww. osobom, tylko wtedy, gdyby powołani byli do spadku z ustawy, czyli wtedy, jeśli w konkretnym przypadku dziedziczyliby z ustawy po spadkodawcy.

Co to oznacza w praktyce? 

Zachowek przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego. Są to zstępni, do których zalicza się dzieci, wnuki, prawnuki oraz małżonek i rodzice. Pamiętaj jednak, że nawet jeśli zaliczasz się do tej grupy, musi spełnić się jeszcze jeden warunek tj. gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu, a tym samym dziedziczenie odbywałoby się wg zasad dziedziczenia ustawowego, dziedziczyłbyś spadek. Jeśli zatem na przykład jesteś rodzicem zmarłego, który pozostawił dzieci, ale swój majątek zapisał w drodze testamentu przyjaciółce, wówczas prawo do zachowku ci nie przysługuje. Dlaczego? W takiej sytuacji bowiem prawo do dziedziczenia ustawowego posiadają dzieci, które są pierwszymi spadkobiercami ustawowymi.

Jak pozbawić prawa do zachowku?

Choć zachowek ma chronić interesy najbliższych członków rodziny zmarłego, zdarza się, że ma on ważne powody, aby nie uwzględnić w testamencie małżonka, dzieci lub rodziców. Jego wolą może być także nieprzekazanie jakiejkolwiek kwoty pieniężnej określonym spadkobiercom. Powinien on zatem podjąć za życia określone czynności, których efektem będzie pozbawienie prawa do zachowku. Ponadto na gruncie prawa istnieją także okoliczności, które mogą skutkować utratą prawa do zachowku.

Jakie są sposoby, aby nie zapłacić zachowku?

• Wydziedziczenie

Jest to najbardziej powszechny sposób pozbawienia prawa do zachowku. Wydziedziczenie to wyraźny zapis w testamencie, że określona osoba pozbawiona zostaje prawa do dziedziczenia spadku oraz do zachowku.

Pamiętać należy, że wydziedziczenie musi spełniać określone warunki, a przyczyna musi zostać wskazana w testamencie.

• Zrzeczenie się dziedziczenia

Spadkodawca może zawrzeć z przyszłym spadkobiercą umowę, w której zrzeknie się on prawa do dziedziczenia i zachowku.

• Niegodność dziedziczenia

Uznanie za niegodnego dziedziczenia możliwe jest z powodów ściśle określonych w kodeksie cywilnym. Są to okoliczności natury etycznej, których zaistnienie powoduje, że ten kto się ich dopuścił, mimo że prawo do dziedziczenia spadku posiada, nie powinien go otrzymać.

Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd, na uprzedni wniosek. Spadkobierca zostaje pozbawiony prawa do spadku i tym samym prawa do zachowku dopiero po uprawomocnieniu się wyroku sądu.

• Przedawnienie

Powództwo o zachowek ulega przedawnieniu z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Zatem jeśli uprawniony będzie domagał się go po tym czasie, wówczas spadkobiercy mogą podnieść przed sądem zarzut przedawnienia. W ten sposób unikną jego zapłacenia.

• Umowa dożywocia

Umowa dożywocia to rodzaj umowy cywilnoprawnej, która polega na tym, że właściciel nieruchomości przenosi na rzecz drugiej osoby prawo własności tej nieruchomości w zamian za zobowiązanie się do zapewnienia mu dożywotniej opieki. Nabycie własności poprzez umowę dożywocia powoduje, że nieruchomość ta nie wchodzi w skład spadku i tym samym nie można żądać od jej wartości zachowku.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że odmiennie uregulowana jest kwestia przeniesienia własności w drodze darowizny.

• Zasady współżycia społecznego

Możliwe jest także podniesienie zarzutu sprzeczności roszczenia o zachowek z zasadami współżycia społecznego. Konieczna jest w takim wypadku właściwa argumentacja.

Jak widać instytucja zachowku, choć w swoim założeniu jasna, nie należy do najłatwiejszych rozwiązań. Warto zauważyć, że określenie jej wysokości także nie należy do najłatwiejszych. Jak zatem poradzić sobie z zachowkiem – ustaleniem prawa do niego, pozbawieniem tego przywileju, określeniem wysokości? Dobrym pomysłem wydaje się być skorzystanie z pomocy specjalisty – adwokata, radcy prawnego. Należy pamiętać bowiem, że planowanie spadkowe i rozporządzenie majątkiem za życia – sporządzenie testamentu, wydziedziczenie, darowizny lub umowa dożywocia – pozwoli uniknąć problemów bliskim po naszej śmierci.