Niedozwolone postanowienia umowy – czym są, jakie są skutki ich wystąpienia w umowie, jak się przed nimi bronić?

Jedną z najważniejszych zasad w polskim porządku prawnym jest zasada swobody umów. Oznacza ona, że jako strona możesz swobodnie kształtować treść zawieranych umów, rzecz jasna – w granicach prawa. W praktyce jednak jako konsument nie masz często możliwości nieograniczonego określania warunków umowy. Operatorzy telefoniczni, banki, biura podróży, dostawcy usług i wiele innych przedsiębiorców narzuca bowiem treść umowy. Dlatego właśnie ustawodawca wprowadził dla ochrony twoich praw i interesów pojęcie tzw. niedozwolonych postanowień umowy.

Czym są niedozwolone postanowienia umowy?                  

Niedozwolone postanowienia umowy, określane w prawie pojęciem „klauzule abuzywne”, to postanowienia, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy, i jednocześnie nie zostały one uzgodnione z nim indywidualnie. Takie postanowienia nie wiążą konsumenta.

Co to oznacza w praktyce – jeżeli w umowie zawarte zostały postanowienia, które naruszają twoje interesy np. wyłączając odpowiedzialność drugiej strony za niewykonanie zobowiązania, wówczas należą one do postanowień niedozwolonych z wszelkimi tego konsekwencjami. Jeżeli jednak takie postanowienie zostało z tobą uzgodnione – jest ono dla ciebie wiążące.

Niedozwolone postanowienia umowy – wyjątek

Jeżeli postanowienia umowy wprawdzie naruszają interesy konsumenta, ale zostały sformułowane w sposób jednoznaczny i dotyczą głównych świadczeń stron – nie zalicza się ich do postanowień niedozwolonych umowy. Chodzi tu głównie o postanowienia dotyczące ceny lub wynagrodzenia.

Jak ocenić, czy dane postanowienie to klauzula abuzywna?

Jeśli w zaproponowanej ci do podpisania umowie znajdują się postanowienia, co do których masz wątpliwości, czy są to klauzule niedozwolone – możesz skorzystać z kilku sposobów weryfikacji.

Przede wszystkim katalog klauzul niedozwolonych zawarty został w art. 385 [3] k.c. Jest to tzw. szara lista klauzul. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że nie jest to wyczerpujący katalog, a jedynie przykładowe kryteria, które pozwolą ci ocenić, czy dany zapis jest dozwolony, czy też nie.  

Niedozwolone postanowienia umowy możesz także znaleźć w bazie decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, która dostępna jest na stronie internetowej urzędu. Jeśli wśród opublikowanych klauzul abuzywnych jest taka, którą zawiera proponowana ci umowa, możesz powołać się na to negocjując warunki z drugą stroną. Ponadto stanowić może to również argument w ewentualnym postępowaniu przed sądem.

Należy także zaznaczyć, że nadal – aż do 2026 roku – obowiązuje tzw. stary rejestr klauzul niedozwolonych, który stanowi zbiór postanowień umownych uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przed wejściem w życie ostatniej nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

Co zrobić jeśli w popisanej umowie znajdują się klauzule abuzywne?

Jako konsument masz prawo do tzw. kontroli indywidualnej niedozwolonych postanowień umowy, która leży w gestii sądów powszechnych. Jeżeli zatem odmówisz spełnienia określonego postanowienia umowy, podnosząc, że jest ono niedozwolone, wówczas sprawa będzie rozpatrywana przed sądem.

W sposób odmienny uregulowana jest zaś tzw. abstrakcyjna kontrola postanowień wzorca umowy. Prezes UOKiK rozstrzyga w drodze decyzji administracyjnej, czy określone postanowienie z wzorca umowy ma niedozwolony charakter i zakazuje jego wykorzystywania. Prezes UOKiK może ponadto nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną.

Co istotne jednak decyzja o uznaniu postanowień za niedozwolone ma skutek wyłącznie wobec przedsiębiorcy, który stosował wzór umowy z takim postanowieniem.

W razie odwołania od decyzji Prezesa UOKiK złożonego przez przedsiębiorcę, sprawę rozpatruje Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Kto ma prawo wnieść zawiadomienie o podejrzeniu naruszenia zakazu stosowania klauzul abuzywnych we wzorcu umowy? Zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów może złożyć je:

• konsument,
• rzecznik konsumentów,
• Rzecznik Finansowy,
• organizacja konsumencka,
• zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach UE do wszczęcia takiego postępowania.

Co istotne, złożenie zawiadomienia nie powoduje automatycznego wszczęcia postępowania, ale postanowienie o wszczęciu wydaje Prezes UOKiK. Ponadto należy podkreślić, że postępowanie takie nie może toczyć się dłużej niż 4 miesiące, a przypadku sprawy szczególnie skomplikowanej – niż 5 miesięcy.